داؤد دوجے دا آخری کیمپ اتے (اقصیٰ اِنتفادہ پیروکاراں نیں انیوں تسلیم کیتا کیہ ہر کوئی ایدے پاروں جان دا سی۔ یروشلیم اک بند موضوع اے جیڑا اسرائیل دا سامنا کرنا پیندا اے۔
ایس حصے وچ اک عملی مسئلہ اے فلسطینی مجبور نیں کہ اسرائیل دا درالخلافہ اوہناں دی مستقبل دی ریاست دے طور تے کم کرے ۔ کجھ اسرائیلی اینوں منن دے لئی رضا مند سی پر بوہتا اینوں مذہب دا مسئلہ قرار دیندے سی ۔ پرانا شہر یہودیاں لئی اک پیوتر حیثیت رکھدا اے اتے ایس طراں مسلماناں لئی وی۔ ( مسیحیاں دے لئی وی پر یروشلیم نوں آزاد کرن دے لئی سیاسی دعویٰ نئیں کردے) اتے دونویں ایس مقدس شہر علاقے تے اقتدار جمان لئی مجبور نیں۔
یروشلیم وچ تھیالوجیکل اتے تاریخی مسئلہ اے اوہ شہر دے کماں نوں برابری دے نال انجام دیندے نیں اتے براہ راست عملی نتیجہ اے ۔ یہودیاں تے مسیحیاں دا شہر دے نال گہرا رابطہ اے ایس لئی ایہہ شہر جائزے دا تقاضا کردا اے۔ مسلمان کیہ کہندے نیں؟ اسلام وچ یروشلیم دی صحیح تھاں کیہ اے۔
مذہبی دعوے نوں جانچنا:
یہودیاں دا یروشلیم دے نال پرانا اتے گہرا تعلق اے تن ہزار ورے پہلاں یہودیاں نیں ایس شہر نوں پیوتر قرار دتا۔ یہودیاں دے ویلے وچ ایہہ شہر بوہتا وسیع رہیا یہودی ایدے ول منہ کر کے پراتھنا کردے نیں اتے ایدا ناں لگاتار پراتھنا دے ول ورتدے نیں یہودیاں دی عید دے نال اک سنجیدہ عبادت اے ۔ اگلے ورے یروشلیم وچ ہر کھانے دے آخروچ برکتاں دے لئی شہر دا ناں لیندے نیں ایس شہر دی وڈی تباہی نال یہودیاں نوں بوہت گہرا احساس ہویا ایدے یاد وچ اوہ اک خاص دن دا نوحہ کردے نیں اوہ اپنے گھراں توں بوہت گھٹ باہر نکل دے نیں۔
اک زنانی سجن سنورن اتے جہیز پان توں رہ جاندی اے ویاہ دی تقریب دے دوران شیشے توڑے جاندے نیں وضاحت وچ یروشلیم اپنے تاریخی اتے نا مُکن والا قانون رکھدا اے۔ اوہ صرف یہودی ریاست دا دارلخلافہ اے ایہہ وہی شہر اے جتھے یہودیاں دی اکثریت اے جدان پچھلی صدی وچ سی۔ ہن موجودہ میئر دے شبداں وچ روشلیم یہودیاں دی ساری پراتھنا دے اسلوب بیان دا وچار رکھدا اے اتے اوہناں دی نمائندگی کردا اے۔ اوہناں دی پراتھنا دے لئی، اوہناں دے خواباں دے لئی، اوہناں دے رون دا دو ہزرا ورے پہلاں مرن دا اوس ویلے دوجی ہیکل دی تباہی ہوئی سی ایناں ساریاں دا وچار رکھدا اے۔
مسلماناں دی تاریخ وچ ؟ ایہہ ایدے متبادل نئیں ۔ اوہ ایتھے پراتھنا کردے نیں ۔ اتے نہ ای پراتھنا دے ناواں وچ ایدا ذکر آندا اے اتے ایہہ محمد دی حیاتی وچ اک دنیاوی واقع دا رابطہ رکھدا اے۔ ایہہ شہر دارلخلافے دے طور تے اک اسلامی ریاست وچ اقتدار نئیں ورتے گا۔ یہ کدی وی ثقافتی یا مفکری مرکز نئیں بنیا تھوڑی جئی سیاسی درآمد دا آغاز مسلماناں دے ذریعے ہویا سی۔
ایدا موازنہ ایس نقطے نوں بوہتا واضح کردا اے: یہودی بائبل وچ یروشلیم دا ذکر 669 واری ہویا اتے صیون ( جہدا عام طور تے ارتھ اے یروشلیم، کجھ ویلے اسرائیل دی سر زمین) دا 154 واری یا 823 واری ذکر ہویا اے۔ کلومنیسٹ موس کون نیں ایدے وچ فرق نوٹ کیتا اے یروشلیم اتے صیون دا ذکر قرآن وچ اکثر وکھالی دیندا اے۔ ایداں ای اوہ کردے نیں پر ہندواوں وچ بھاگوان، گیتا ٹو ایسٹ۔ ٹاؤ۔ ٹی چنگ بدھ مت کی دامپادا آگ نوں منن والیاں دی زنداوبسنا جہدے وچ یروشلیم دا ذکر اک واری وی نئیں ہویا۔
شہر دی اہمیت جداں نکے مذہب دی صداقت دی اےایہہ نقطہ مسلماناں دے لئی ایڈا وڈا کیوں اے کہ مسلمان صیون نوں ویکھدے نیں اینوں اسلامی سنسار دا حصہ بنان دے لئی کیوں فلسطینی ایدی گلیاں دے شور دا جائزہ لیندے نیں۔ اسی کیوں اپنی حیاتیاں نوں اتے لہو نوں " یروشلیم" تہاڈے لئی کریئے اتے ایناں دے ہم ذات یردن وچ شور کردے نیں۔" اسی اپنے لہو نوں حیاتیاں نوں القصیٰ دے لئی قربان کراں گے"؟ کیوں سعودی عرب دے بادشاہ نے مسلماناں نوں ریاستاں دی حفاظت لئی آکھیا" پیوتتر شہر جیڑا ساری اسلامی دنیا نال تعلق رکھدے نیں "؟ کیوں امریکہ دے مسلماناں نیں دوجی واری فیر ایدا جائزہ لیا یروشلیم نوں لبھن لئی اوہناں دے بیرونی ملک دے موضوع دی پالیسی دے تحت۔
کیوجہ ایہہ سیاست اے جیڑا اک اک تاریخی جائزے دا اظہار کردا اے جیڑا شہر دی اونچائی تے واضح اے اتے جذبات ایدا احاطہ کردے نیں ایہہ مسلماناں لئی لاعلاج مسئلہ اے جدوں کہ یروشلیم اک سیاسی معنی رکھدا اے خوش بیانی دے طور تے جدوں یروشلیم دا افادہ مک جائے گا اتے اوہدے رتبے اتے جذبات دا کیہ ہوئے گا۔ پہلی ست صدیاں وچ محمد دی حیاتی دے ویلے دے دوران ایس طریقے دا آغاز ہویا۔ اتے بارہویں صدی وچ کونٹر کروسیڈ اتے تیرہویں وچ صلیبی جنگاں برطانوی حکومت دے دوران ( 1917-48) اسرائیل دے ویلے 1967 وچ شہر نوں حاصل کر لیا۔
استحکامی طور تے ایداں ای لمے عرصے دا بیان اک اہم نظارے دی تشکیل دیندا اے موجودہ مقابلے وچ۔
1۔حضرت محمد:
عربی تاریخ دے مطابق محمد نیں 622 وچ مکہ دے آبائی قصبے نوں مدینہ دے لئی خیر باد کہہ دتا ایس شہر دے نال یہودیاں دی کافی آبادی موجود سی۔ جدوں اوہ مدینہ پہنچیا اگرچہ اوہ ابتدا وچ خفیف جیا سی۔ قرآن نیں یہودیاں نال دوستی نوں اک نمبر نوں تسلیم کیتا یرم کپور چھیتی نال ، اک یہودیاں دی مسیت ، پراتھنا کرن دی تھاں اوہناں نوں فطیر کھان دی اجازت دتی اتے یہودی زنانیاں نال ویاہ کرن دی اجازت دتی۔ ساریاں توں بوہتا اہم کہ قرآن کہندا اے کہ اوہ اسلام دی تربیت دی مکہ دے ول منہ کر کے دعا کرنا چھڈ دین کعبہ دے ول کرن ۔ مکہ وچ خاص مسیت دے وچکار اک نکے جئے پتھر دا ڈھانچہ لایا گیا ایدی بجائے ایہہ یہودی تربیت جیڑی ہیکل دے ول منہ کر کے یا یروشلیم وچ پراتھنا دے ویلے اکٹھے ہو کے کردے نیں منن ( حقیقت وچ قرآن صرف " سیریہ " نوں رہنمائی دے طور تے دسدا اے دوجے طنزیہ نگار یروشلیم دے مطلب نوں واضح کردے نیں)
مسلماناں دا پہلا قبیلہ جیڑا آخری نئیں سی ۔ یہودیاں نیں ایس نویں ایمان نوں طنز کیتا اتے اسلام دے دوستانہ اشارے نوں رد کر دتا: نہ کہ لمے عرصے دے بعد قرآن نیں ایناں دے نال تعلق توڑ دتا غالباً 624 دے ابتدا وچ ایدی تبدیلی دی وضاحت قرآن دیاں ایتاں وچ ملدی اے کہ قرآن ہدایت کردا اے کہ " سیریہ" دے ول منہ کر کے پراتھنا کرن نال دعا وچ بوہتی معموری نئیں ہوندی۔ پر مکہ دے ول چنگا اے: پیراگراف ( 2: 142، 52) اک سوال دے ذریعے اک بے ربط تبدیلی دے متعلق پہل کردا اے بے وقوف لوکاں دے وچکار کسے پاسے نوں مڑ جان گے جداں اوہ ہمیشہ ورتدے سی؟
فیر رب جواب دیندا اے:
اسی قبیلے وچ مقرر ہوئے جنوں تسی ہمیشہ توں ورتدے سی ایہہ آزمائش ایناں دے لئی جناں نیں محمد نوں منیا اتے اوہناں دے لئی وچ جیڑے اسلام نوں منن گے۔
دوجے شبداں وچ نواں قبیلہ ایس طریقے نال یہودیاں نال مسلماناں دی شناخت کردا اے جدوں کہ اج توں مکہ پراتھنا دے ول ہوئے گا۔ ہن کیہ اسی قبیلے دے ول مڑاں گے کہ تہاڈی مہربانی ہوئے گی فیر اپنے چہریاں نوں پیوتر مسیت دے ول موڑو۔ اوتھے تسی ہمیشہ توں ایس سمت ول اپنے چہریاں نوں کردے آئے ہو۔
قرآن ایس نقطے دے پاروں دہراندا اے کہ یہودیاں دے ول توجہ بوہتی نہ دیو۔ گیکر تسی وی دوجے لوکاں دی کتاب دے نشاناں دے پاروں سوچدے ہو تے اوہ تہاڈے قبیلے دی پیروی نئیں کرن گے۔
بعد وچ مسلماناں نیں قرآن دی تصدیق دے بعد ایس کامل نقطے نوں منیا کہ یروشلیم نوں قبیلے دے طور تے مننا اک مناسب موقع سی یہودیاں نوں منن دا۔ لوکاں دی کتاب دے مطابق اوہنے یروشلیم نوں مقدس شہر نوں چنن دا حکم دتا شاید ایہہ منیا گیا" تاباری تے غور کرو ابتدائی مسلماناں نیں قرآن تے تبصرہ کیتا" اتے یہودی خوش سی"۔ موجودہ تاریخ نگار راضی سی ڈبلیو مون ٹگری واٹ محمد دا نسب نامہ دسدا اتے اوہنے نبی دی وضاحت کیتی کہ کافی دیر توں بعد یہودی جذبات دی رعایت کیتی دو تحریک نگاراں دی لو وچ ایناں وچوں اک دی خواہش سی کہ یہودیاں دے نال صلح ہوئے۔ قرآن دی ہدایت دے بعد مسلماناں نیں یروشلیم نوں چھڈ دتا مسلماناں دے تابع ایس قبضے دی وضاحت جدوں بشپ آرکلف دورے دے لئی اوتھے آیا فانسیسی مقام تے 680 وچ تے اوہنے اینوں ویکھن دے بعد رپورٹ پیش کیتی۔ " پراتھنا کرن دے گھر جتھے کھلرے ہوئے مسلمان اکٹھے ہوندے منصوبیاں دے نال ایس تباہی تے اوہ بڑی خوشی مناندے" ایہہ آخری حصہ نئیں ہے حفاظت دے نال مسلماناں دے کنٹرول وچ یروشلیم کھلوتا ہویا پانی بن گیا۔ ایہہ داستان کسے نوں بدلن لئی چنگی ہوئے گی جیڑی کئی واری کامیاب صدیاں تے دہرائی گئی۔ مذہبی طور تے مسلمان یروشلیم وچ دلچسپی رکھدے نیں کیوجہ دباؤ بال پر عارضی مناسبت نال ۔ پر جدوں اوہ غلطی نوں مننا چاہندے نیں اوہناں دی مرکزی نگاہ یروشلیم اتے شہر دی وڈی غلطیاں دے ول ہوندی اے۔
عماد:
یروشلیم وچ دلچسپی دے دوران جیڑا دمشق دی حکمرانی دے دوران عماد ڈینسٹی ( 661-750) دی بنیاد تے وقوع پذیر ہویا۔ مکہ وچ اک مخالف رہنما عبداللہ بن زبیر 680 وچ عماد دے مخالف ہو گیا، آخری حد تک جدوں تک اوہ نہ مریا 692 تیک اوہ اوہدے خلاف لڑدا رہیا عماد دی حکومت نے سیریہ وچ سرفرازی پائی عرب دے خرچے تے اوہناں نیں دمشق نوں پاک کرن لئی کجھ اقدامات چکے۔ پر بوہتی اوہدی مخالفت ایدے وچ شامل سی عبرانی یونیورسٹی دا ابمبکام ایلاد کیہ کہندا اے کہ اینوں وڈا بنان لئی اک بوہت وڈی کوشش اے یروشلیم نوں عزت دین دی۔ ہو سکدا اے کہ اوہ اینوں مکہ دے برابر بنان دی کوشش کردے ہون۔
یروشلیم دے کول عماد یہوآویہ دا پہلا حکمران اے ایس تھاں تے جتھے اوہ خلیفہ بنیا ۔ اوہ اتے اوہد جانشین تعمیراتی کماں وچ مصروف سی۔ مذہبی عمارتاں نوں اتے شہر دی سڑکاں نوں بنان وچ مصروف سی۔ ممکن اے عماد نیں یروشلیم نوں بنان دا منصوبہ بنایا ہوئے یروشلیم ایناں دا دارلخلافہ اتے انتظامیہ دی تھاں اے ظاہر اے کہ ایلاد نے ایناں دے سلوک دا کجھ اثر پایا ہوئے پر یروشلیم ایمان دا اک بنیادی شہر اے اتے اسرائیلی معکہ اضحاق حسین نقیل بیان کردے نیں کہ عماد ایس بیان نوں منسوب کرن وچ دلچسپی رکھدا سی ۔ اسلامی خوشبو ایدا مرکز اتے تسلط اے ۔ ایہہ عماد خلیفہ دا اسلام دا پہلا تعمیراتی ڈھانچہ مکن دے ول اشارہ کردا اے۔ چٹان دا گنبد یہودیاں دی ہیکل دی تھاں تے 688 وچ بنایا گیا ایہہ قابل قدر عمارت تے نہ صرف اسلام دی پہلی چٹانی پیوتر عمارت اے سگوں ایہہ صرف اک ای اے جیڑی اج تک لُکی ہوئی اپنی اصل شکل وچ کھلوتی اے۔
عماد دا اگلا قدم دماغی وہم دے جانب قرآن دے پیراگراف نوں نوٹ کرن دے وقفے دا تقاضا کردا اے ( 17: 1) ایہہ محمد دا آسمان دے ول رات دے سفر دا بیان کردا اے ایدے ناں نوں جلال ملے جیڑا اپنے خادم نوں رات دے ہنیرے وچ اک پیوتر مسیت توں دوجی مسیت تک لے کے گیا۔
جدوں قرآن نیں پہلی واری ایس پیراگراف دا نکشاف کیتا تقریباً 621 وچ ایہہ تھا پیوتر مسیت آکھواندی سی جیڑا مکہ وچ موجود اے ایس فرق وچ " ساریاں توں دور مسیت " اک جملے وچ بیان ہو جاندی اے نہ کہ جگہ دے طور تے کجھ ابتدائی مسلمان اینوں استعارے دے طور تے سمجھدے نیں ایداں دی تھاں آسمان تے موجود اے جیکر دھرتی تے ایہہ " مسیت" موجود ہوندی تے فلسطین وچ ایس طراں دی تھاں ویکھن دے قابل ہوندی۔ ایناں وچوں کجھ دے لئی ایہہ وجہاں ہوندیاں کسے وی تھاں تے قرآن وچ( 30: 1) لکھیا اے کہ فلسطین ساریاں توں بوہتی نیڑے دی تھاں کہلائی جاندی اے۔ فلسطین نیں ہلے تک مسلماناں دے ذریعے فتح پائی اے اتے نہ ای کوئی اک مسیت بنائی اے۔
" ساریاں توں دور مسیت" عرب وچ اک خاص تھاں تے ظایر شناخت وچ سی۔ ایداں مدینہ یا جارانہ قبضہ کہلاندا اے ایہہ مکہ وچ 10 میل دے فاصلے تے موجود اے جتھے نبی نیں 630 وچ دورہ کیتا۔
ابتدائی مسلمان یروشلیم نوں شمار کردے نیں جداں خلیفہ بیان کردا اے عمر نیں رپورٹ پیش کیتی 638 وچ مسلماناں دے طنز دے بعد ایس شہر دا دورہ کیتا۔ قرآن دی " ساریاں توں دور مسیت" دے نال کسے وی تھاں اتے چٹان تے گنبد دی شناخت وکھالی نئیں دیندی۔ قرآن ایدی نقش و نگاری کردا اے کہ 240 میٹر دا موسیٰ کا کپڑا چٹان دی گنبد دی اندرونی جانب لایا گیا اے۔ اینوں قرآں 17: 1 وچ نئیں رلاندا۔ اتے رات دے سفر دی کہانی تجویز کردی اے کہ یروشلیم دے متعلق 692 وچار نیں۔ کہ جدوں رات سے سفر دی سواری مکی تے اوس ویلے کوئی وی ترقی وچ نئیں سی۔ ( ضروری طور تے قرآن دی نقش و نگاری دی پہلی وسعت 17: 1 یروشلیم وچ گیارہویں تاریخ اے)محمد ابن حنیفہ ابن الحنفیہ ( 638-700) محمددا نیڑے دا رشتہ دار اے اینے قوم دی رسوائی دا حوالہ دتا کہ نبی نیں ہمیشہ اپنے پیراں نوں یروشلیم وچ چٹان تے تے رکھیا۔ اگرچہ اک بندے نیں ہمیشہ اپنا پیر چٹان تے رکھیا جہدا ناں ابرہام اے۔
715 وچ ایناں دی حکومت دا وقار ودھیا عماد نیں بوہتیاں چالاک چیزاں نوں ورتیا۔ اوہناں نیں یروشلیم وچ دوجی مسیت بنائی۔ دوجی واری فیر پتھر دی ہیکل تے اک مسیت بنائی جیڑی ساریاں توں دور مسیت اقصیٰ کہلاندی اے حماد نیں ایس ویلے وچ ایس شہر دے اصول محمد نوں دتے ایہہ یروشلیم دی مسیت اقصیٰ نال ملدی اے۔ مسلماناں دی وڈی جماعت دی تھاں دی شناخت دے ناں قرآن وچ لبھدے نیں اوتھے قرآن اک واقعہ دی کہانیاں دے ناں نوں دسدا اے۔ ایہہ واقعات کہانیاں دے نال نوین اثرات کداں، کتھے اتے کسے نوں دیندے نیں، کیہ اوہ ایدے پوروں جان دے نیں۔
ایس سارے راز دے باوجودیکہ ( قرآن دے بعد قریبی صدی وچ مسیت کداں بن سکدی اے اتے ایدی ترقی کداں ہوندی قرآن دا مطلب کیہ اے) فلسطین دی تاریخ وچ مسیت اقصیٰ دی حقیقی عمارت بنانا اے ( اے ایل) طب وائی مصنف قرآن وچ ورتے گئے ناواں دی حقیقت دسدا اے اینے پرانے یروشلیم دی دلچسپی دا گہرا اثر پایا اے۔ قرآن وچ ایدا ذکر اے اتے اینے اینوں اسلام دا مرکز بنا دتا اے۔ اتے ایہہ دوجی تبدیلیاں دا نتیجہ وی اے۔ بوہت سارے قرآن دے پیراگراف نیں ایس شہر دی تصدیق دا اشارہ و ی کیتا سی۔ آخیر ویلے وچ یروشلیم دی تھاں ویکھن نوں آئی۔ عماد نیں غیر مذہبیاں دے اومن ناں نوں ایناں شہراں وچوں مکا دتا۔ ایلیاہ کپٹویونیا ( عربی وچ علیہ) ایدے متبادل یہودیاں دی طرز دا ناں رکھیا جیڑا القدس اے ( پیوتر) یا بیت المقدس( ہیکل) ادب دے رہنما" یروشلیم دی حقیقت دی تعریف کردے ای ، اک جنری مصنف اے۔ ہیکل نوں صیون دا ناں دیندا اے۔ نبی دی حدیثاں نوں ورتدے ہوئے( عربی حدیث اکثر انگلش وچ ترجمہ ہوئی" روایتی" طور تے) یروشلیم دی اہمیت وچ ایس ویلے بیان ہوئیاں ایناں وچوں کجھ دا مکہ شہر دے ناؒ ذکر ہویا اے اوتھے کوشش کیتی جاندی اے کہ مکہ توں بعد یروشلیم نوں جان۔
مفکر عماد دی تحریک نال قتفاق کردا اے کہ پویتر شہر وچ مسلماناں دی موجودگی اک اہم مقصد اے۔ عراق دے تاریخ نگار عبدالعزیز دوری اوہناں دے عملاں دے پچھے سیاسی وجہاں نوں پاندا اے۔ حسین وی ایدے نال اتفاق کردے نیں۔ چٹان تےے گنبد دی تعمیر اتے مسیت اقصیٰ دی وی ایس رواج نوں عماد دے ذریعے ہیکل دے مطابق ڈالیا۔ اتے ایہہ اسلامی تاریخ وچ مشرق توں مغرب تک کھلر گیا ایس پیوتر تھاں تے سارے نکات سیاسی تحریک توں جیڑے یروشلیم دے جلال دے دوران مسلماناں وچ کھلرے۔
فیر عماد نیں ایناں نکات نوں وسعت دتی شہنشاہ دی سر پرستی معمولی بن گئی اتے یروشلیم دھندلاہٹ وچ گر گیا اگلی ساڈے تن صدیاں وچ کتابی تعریف نال ایس شہر نیں اپنی افادیت کھو دتی۔ اتے ایس جلالی شہر دی تعمیر ہلے مکی نئیں سی پر ایدا وجود مک گیا ۔ ( چٹان تے گنبد 1016 وچ مک گیا) رب نیں گنبد نو ں ننگا کر دتا سی تاں جو مسیت اقصیٰ دے بنان دا کم ہوئے شہر دیاں کنداں ڈگ پیاں۔ نیو ڈینا سٹی ملڈ یروشلیم دے حکمراناں توں بد تر ہو گئے اتے ایس علاقے دے ذریعے نیویارک یونیورسٹی ای ای پطرس نوں کیہ کہندا اے" اتے اینان دی غارت گری اتے ایناں دے فرق دی وجہ کیہ اے۔مختصر طور تے ایس شہر دی حالت لنگڑاندی ہوئی وکھالی دیندی اے " سکھن ولے لوک گھٹ سی اتے مسیحی کافی تعداد وچ ب،بونڈ دسویں صدی وچ یروشلیم دا آبائی سی اتے۷ صرف دوجے شہر نیں ایس دورے نوں جاری رکھیا۔
خاص طور تے دسویں صدی دے اک مصنف نیں ایس شہر دے بارے وچ بیان کیتا اے اتے ایہہ " صوبے دے نال املا دے نال جڑیا ہویا سی۔ اک نکے جئے فلسطین انتظامیہ مرکز توں دو معنی خیز حوالہ جات ملدے نیں، ایلد مسلماناں دے حکمرانی دی ابتدائی صدی وچ یروشلیم دی خصوصیات نوں بیان کردا اے اتے ایس شہر تے قبضے دی اہمیت دا وی بیان کردا اے۔ عظیم تاریخ نگار ایس ڈی گوئٹین نیں نوٹ کیتا کہ القیوت دی جنغرافیہ ڈکشنری نیں بصرہ نوں 170 واری اتے دمشق نوں 100 وری اتے یروشلیم دا صرف اک واری ذکر اے۔ اتے اوہ وی اک وارہ پیراگراف وچ اوی ایدے توں اتے دوجی صدقت توں نتیجہ اخذ کردا اے کہ مسلماناں دی حکمرانی دی پہلی صدیاں وچ یروشلیم نے صوبائی قصبے توں علیحدہ چنگی حیاتی گزاری سی۔ خلاصی جیڑی خاص طور تے غارت گری توں جبری وصولی گئی اتے ایہہ نوٹ کرن دے قابل اے اکثر تکلیفیاں کسان دے ہتھاں تے ہوندیاں نیں اتے آرام وی۔ یروشلیم یقیناً اسلام دے علم وچ چنگا نئیں ہو سکدا سی اتے نہ ای کسے دوجے طریقے نال ۔
پر ابتدائی دس صدیاں نوں پطر سنیں نوٹ کیتا کہ یروشلیم تے مسلمان حکمراناں دی حکمرانی زیادہ ترا تفاق سی۔ خوبی ایہہ ہے کہ ایدے وچ کوئی خاص سیاسی پہلو وکھالی نئیں دیندا۔ بعد وچ وی : الغزایہ کجھ ویلے کہندا اے کہ " تھامس ایکوناس اسلام دا پیروکار سی۔ اینے یروشلیم دا 1096 وچ دورہ کیتا پر اینے کروسیڈ دی سہ سرخی دی جانب اپنے ولوں کوئی اشارہ نئیں کیتا۔
III ابتدائی کروسڈز:
یروشلیم کروسڈ تے طنز دا آغاز 1099 وچ ہویا نرم دل مسلماناں دا رد عمل وجود وچ آیا فرینک ایدے تے بوہتی توجہ نئیں دیندا۔ عربی ادب وچ لکھیا گیا اے کہ صلیبی جہاد کرن والے ایس قصبے تے قابض ہو گئے پر ایہہ اوہناں دی کتاب وچ دسیا نئیں گیا۔ اگرچہ جہاد دی آواز بھیڑی کماں وچ پہلے پئی سکاٹ لینڈ کی سینٹ اینڈریو یونیورسٹی دے رابرٹ ایرون لکھتے ہیں عمانوایل سیون ہیریو یونیورسٹی نیں شمار کیتا کہ اوہ اک جیڑا صدمے نوں نئیں پچھان دا یاں جیڑا مذہب دے احصاس یا تحقیر نوں نئیں جان دا یروشلیم دی بڑھوتری تے دوجی واری فیر قبضہ کرن دی کوشش تقریباً 1150 وچ صرف مسلمان حکمراناں نیں کیتی۔ اتے ایہہ لیڈر جہاد دے احساس دے ذریعے یروشلیم دے دے گہرے جذبات نوں وی پان دی کوشش کردے نیں۔
ایناں نوں علیحدہ کرن دے ذریعے نوں ورت کے ایناں دا مقصد جبر دے ذریعے یروشلیم نوں پاکیزہ کرنا اے اتے مسلماناں دی حکمرانی واپس لیانا اے۔ نویں نظریے دے مطابق حدیث نیں یروشلیم نوں مسلماناں دے ایمان دے مطابق بوہتا طنزیہ بنا دتا اے۔ ایناں وچوں اک نیں ایناں شبداں نوں ایناں تے ورتیا جیڑے محمد تے منہ وچوچں نلکے سی۔ ایدے اپنے مرن دے بعد یروشلیم ڈگ جائے گا اتے میدان بن جائیگا اسلام دا سامنا اک دوجی وڈی ناگہانی آفت اے۔ اوتھے اک وی یروشلیم دی سچائی نئیں اے ایس والیم دا ظہور 1100-50 دے عرصہ وچ ہویا ایس ادھ صدی وچ بوہت سارے واقعات ہوئے۔ 1160 ٓصدی وچ سبون نیں نوٹ کیتا " القدس" بروپگنڈ دا پھل اے : اتے جدوں صلاح الدین نیں یروشلیم تے فتح دے لئی مسلماناں دی رہنمائی کیتی 1187 وچ ایس بروپگنڈ دی مخالفت حاصل کرنا ایدا اچانک دورہ اے " ایدے اک خط وچ کروسڈ دے برعکس صلاح الدین نیں لکھیا کہ شہر جیڑا ساڈا اے ایداں ای تسی ایدے ہو۔ ایہہ ساڈے لئی بوہت ضروری اے مختلف مخصوص لوکاں دے لئی تسخیر نو دہکتی لو وچ رہندی اے ایدے بعد مثال دے طور تے صلاح الدین دا جانشین ( جداں کہ عوبید ڈنیٹس جانیا جاندا اے جنے 1250 تک حکمرانی کیتی) اک بوہت وڈی عمارت وچ اتے یروشلیم دے پروگرام دی بحالی لئی کیتا گیا۔ ایس لئی ایس شہر دے مسلماناں دے رویے دے نال اوہ بوہت متاثر ہویا جدوں تک ایہہ شبد اسلامی یروشلیم نوں ہیکل دی قربان گاہ رکھے ایس لئی پہلی واری خاص اسلامی عمارتاں شہر دے احاطے وچ تعمیر ہوئیاں۔ ایہہ ایدوانس سٹڈی دے انسٹیٹیوٹ دے پرنسٹن اوئج گبرئیر دے ویلے ہویا سی ایہہ اینے نوٹ کیتا کہ ایہہ گنبد اک چنگی تھا اے جتھوں محمد جنت وچ گیا ایسے تھاں تے ایس رات سے سفر دا آغاز ہویا اتے اینوں جنت دے دور دا واقعہ ہیکل دی تھاں تے وقوع پذیر ہویا ایس چٹان تے یسوع دا وچار کیتا جاندا اے جتھے اوہ آسمان اتے گیا۔
عوبید:
اک مسلماناں دے ہتھ وچوں یروشلیم دی دلچسپی دوجی واری فیر ڈگ گئی عام حقیقت اے کہ القدوس چھیتی ظہور بوہتا ضروری نئیں سی مصر دی بنیادی ممکلت دی سکیورٹی دے لئی سیاحت دے ایس دور دے مطابق ملڑی دی مشکلات وچ شہر نیں بوہت سارے اخراجات دا ثبوت دتا۔ مکگل یونیورسٹی ڈونل بی لیٹل لکھدے نیں خاص طور تے 1219 وچ جدوں مغربیاں نیں مصر تے جدوں پنجویں کروسڈ وچ حملہ کیتا ۔ صلاح الدین دا پوتا جہدا ناں المعظم نیں فیصلہ کیتا کہ یروشلیم دے چوگرد توں کنداں نوں مُکا دتا جائے اتے شہر کنداں توں صاف کر دتا جائے۔ اوہ ایناں ساریاں نوں مکا دین گے جیڑے دمقش جان دی آرزو کرن گے۔ اسلامی سر زمین ایناں دے ہتھاں وچ اے یروشلیم دے قعلوں نوں سٹن اتے ایناں دے اثر دی ترغیب نوں مکان دے لئی ساری عمودی ڈھلواناں نوں مکا دین دا فیصلہ کیتا۔ مصر اتے فلسطین دے مسلمان حکمراناں دے ویل وی الکمال ( صلاح الدین دا اک پوتا المعظم دا بھرا) نیں مغربیاں نوں یروشلیم دے نال تجارت کرن دی پیش کش کیتی جیکر اوہ مصر نوں فیر چھڈ دین گے تے۔ پر اینے ایدے تے قبضہ نئیں کیتا دس وریاں توں بعد 1229 وچ ایداں دی گل بات الکمال تک پہنچی۔ جدوں الکمال نیں یروشلیم نوں فرید رچ دوم شہنشاہ دے حوالے کر دتا نتیجے دے طور تے جرمنی دے رہنما نیں المعظم دے خلاف الکمال دی ملٹری دی مدد کرنا دا وعدہ کیتا۔ ہن اوہ اک ہور رقیب بادشاہ سی۔ الکمال مجبور سی کہ ہیکل مسلماناں دے ہتھاں وچ رہے " اتے ادیے وچ ساری اسلامی تربیت ہوئے " فرید رچ نیں ایدی حالت دی تکمیل لئی لگاتار کوششاں کیتیاں۔ فریڈرک نیں ایدی گل بات نوں یروشلیم دی وضاحت دے انکشاف نوں الکمال نیں بڑے چنگے طریقے نال کیتا۔ اوہنے چرچاں دی پاکیزگی نوں تباہ کیتا اتے اوہ مکاناں نوں سٹن نوں من دا سی دوجے شبداں وچ صلاح الدین نیں ایس شہر نوں 1187 وچ جارحانہ طریقے نال فتح کیتا اوہنے اپنے پوتے دے ذریعے 42 ورے بعد تک رضاکارانہ طور تے کم کیتا۔ ایناں دے پاروں سکھن دے بعد یروشلیم نوں مسیحیاں دے ہتھ واپس کر دتا پر مسلماناں نیں ایس پیشن گوئی نوں گہر جذبات نال محسوس کیتا۔ مصر دی تاریخ بعد وچ لکھی گئی ایس شہر نوں کھول دین توں بعد ایہہ مسلماناں دی وڈی بد قسمتی سی ایناں دی پہنچ بوہتی توں بوہتی الکمال تک سی اوہ ایس شہر دے بوہت سارے لوکاں دی توجہ دا مرکز بنیا ہویا سی۔ 1239 وچ اک ہور حکمران عوبید نصیر داؤد نیں ایس شہر دی پاکیزگی دا منصوبہ سنبھالیا پر فیر اینے ایس کروسیڈ نوں مُکانا چاہیا۔ نتیجے دے طور تے اپنے اک رشتے دار دی مدد دے لئی ، پر مسیحی مسلماناں دی نسبت گھٹ پاکیزہ نیں۔ اوہناں نیں بیت المقدس نوں چرچ وچ بدل دتا اوہناں نیں ایہہ آخری واری خلل اندازی نئیں کیتی سی مرکزی ایشیا دی فوجاں نیں فلسطین تے 1244 وچ حملہ کر دتا اتے ایہہ یروشلیم نوں اک واری فیر عوبید دی حکمرانی وچ لیایا چنانچہ ایہہ شہر ست صدیاں دے کول مسلماناں دی حکمرانی وچ محفوظ رہیا۔ یروشلیم ایس ویلے ایناں دی گرفت وچ سی جداں ایس خط وچ دسیا گیا اے ایہہ خطر عوبید دی حکمرانی وچ لکھیا گیا جنوں صلاح الدین ایوب نیں اپنے پوتر دی حکمرانی وچ لکھیا۔ جیکر تہانوں کرسٹد نیںقیریو وچ دھمکی دتی اوہ لکھدا اے کہ اوہ تہاڈے لوکوں یروشلیم اتے فلسطین دی قیمتی طلب کردے نیں ایہہ تھاں بغیر دی حالت توں اوہناں نوں دے دتی گئی۔ تاں جو اوہناں نوں مصر وچ اپنے پیراں دا سہارا لیا پئے۔
ایناں تے نفسیات دا کم نوٹ کرو کہ بہادر مسیحی ایس سر زمین دے فاصلے توں سفر کردے نیں تاں جو ایس سر زمین نوں یروشمین بنانا۔ ایناں دے دارلخلافے نیں ایس شہر نوں مسلماناں دی نظر وچ قدرے ودھا دتا دشمناں دا ایمان سی کہ اوہ ایس شہر نوں مضبوط بنان اوہ اگرچہ ایہہ آئینے دی اک قسم بن گیا اتے مسلماناں دے دلاں وچ پیارے دل شکل تیار کر گیا " سیون " تفصیل دیندا اے کہ ٹوٹے ہوئے خیالات طاقتور احساس وچ جُڑ جاندے نیں، یروشلیم نوں ویکھن دے بعد مسلماناں دی ایہہ سیاسی لوڑ رہی اے کہ ایس شہر نوں اسلام دا تیسرا مقدس شہر بنان۔
ملوک اور عثمان کی حکمرانی:
ملوک دے دور حکومت دے دوران ( 1250-1516) یروشلیم اپنی روز مرہ دی غلط نگاہ وچ ڈوبیا ہویا سی۔ دارلخلافے دا کوئی وی شاہی گھرانہ مشیعت وچ وسیع نئیں سی۔ ثقافت کھلوتے ہوئے پانی دی طراں سی ۔ اگرچہ اسلامی تھاواں وچ عزت باقی سی یروشلیم وی جلا وطن سیاسی لیڈراں لوئی پسندیدہ تھاں بن گیا۔ ایدا مصر دے نیڑے ہون دی وجہ توں کنداں دی کمی جناں نوں 1219 وچ مکا دتا گیا اتے تن صدیاں تک اینوں فیر بنایا نئیں گیا تاں جو یروشلیم ڈاکواں دا شکاری چھیتی بنے ۔ ایناں نمایاں مذہبی اداریاں دی خاص طور تے مذہبی سکولاں جناں دا مجموعی اثر ایس شہر تے اسلام دی بحالی لیاندا اے پر ایدے ترجمے وچ دلچسپی اک عام کمزوری اے۔ بوہت ساریاں وڈیاں عمارتاں جناں وچ پیوتر ہیکل وی شامل اے ایناں نوں برباد ہون لئی چھڈ دتا گیا سی اتے اسی طراں ایہہ شہر ویران ہو گیا ۔ چودہویں صدی دے مصنف بمبونیڈ نیں مسلماناں دی کمی وچ یروشلیم دا دور ہ کیتا حملیاں دی وجہ توں یروشلیم ویران ہو گیا ایدی حکمرانی دے آخر وچ ایس شہر دی مقدار صرف 4000 قابل رحم حیاتیاں سی۔ عثمان دے دور وچ ( 1516-1917) اک شاندار آغاز کیتا جدوں سلیمان نیں شہر دیاں دیواراں تیار کیتیاں 1537-41 وچ اوس ویلے یروشلیم وچ کافی پیسہ سی۔ پر ایس قسم دیاں چیزاں چھیتی الٹ جاندیاں نیں ۔ یروشلیم ہن اپنی شان دے نال چل رہیا سی اتے یروشلیم نیں ایس شہر دے غیر رہائشیاں تے اک سال دے لئی سرکاری ٹیکس لا دتا ایس تصرف دے بعد پاشے نیں یروشلیم نوں چھڈ دتا۔ اتے فرانس دے سیاحت دان فرانس رینے چٹیوبرینڈ 1806 وچ ایدا جائزہ لیا۔ ایس ویلے غارت گری نیں اینوں بغاوت تے اکسایا ۔ ترکی دی حکومت نیں ایدے لئے فنڈ جمع کیتے مغربی سیاحاں نوں کڈن دے ذریعے عام طور تے اوہناں نوں اجازت دتی کہ اوہ یروشلیم وچ چند اک کوشش کرن تاں جو دوجے شہراں دی طراں ایس شہر دی وی مشیعت ودھے۔ ٹیکس ظاہر کردا اے کہ ایہہ شہر صابو دے بنڈل درآمد کرن۔ کجھ ویلے ایہہ ملحقہ طور تے گورنر دا عہدہ یروشلیم وچ غیر ضروری ہوندا سی۔ اتے نہ ای وظیفے نوں ٹھیک کیتا گیا۔ 1670 وچ سیاحاں نیں رپورٹ پیش کیتی کہ اید ا رتبہ ڈگ گیا اے ایتھوں تک کہ مسیت اقصیٰ دی خادماں دا عربی بولن دا رتبہ وی ڈگ گیا بوہت سارے مذہبی سکول ایس دور دے آغاز وچ مک گئے اتے 1806 وچ آبادی فیر توں ڈگ گئی۔ اوس ویلے 9000 لوک رہائش پذیر سی کیہ مسلمان ایس دور حکومت دے دوران یروشلیم دے مالی حالات نوں نظر انداز کر سکدے سی۔ ۔ تاریخ نگار جیمز پارکس لکھدے میں کیوجہ ایس ویلے ویس شہر وچ جو کجھ وی سی چنگا سی پر ایہہ سارا کجھ مسلماناں دے دور وچ وقوع پذیر نئیں ہویا سی۔ اتے نہ ای مسلم حکومت دے اندر ایہہ چیزاں ہمیشہ محفوظ ہون گیا۔ مغر پیوتر مقامات دے دورے توں ایناں صدیاں توں ایہہ رپورٹاں اشارے دے قابل نیں اتے ادیے سیاست داناں نیں دسیا کہ ایس شہر دی حالت قابل نفرت اے۔ جارج سیڈ نیز نیں 1611 ایس سارے خراب واقعات نوں ایسے شہر وچ پایا ساریاں پرانیاں عمارتاں پناہ گاہ ہون گیاں نویاں عمارتاں قابل حقیر نیں کرسچن ولینی نیں تجرباتی مشاہدات کیتے 1784 وچ نوٹ کیتا گیا کہ یروشلیم دیاں دیواراں تباہ ہو گیاں نیں ایناں دا ملبہ خندق وچ دفن کر دتا گیا ایس شہر دی کرسیوٹ لاکھی دے نال تباہ ہو گئی چیٹوبرنیڈ نیں ایس ویرانی اتے قابل ترس حالت دے متعلق کیہ لکھیا گبسٹو فلیوبرٹ دی میڈم بوورے فیم نیں 1850 وچ ایدا دورہ کیتا اتے ہر پاسے تباہی نوں پایا اتے ہر پاسے قبراں سی ایہہ ایداں وکھالی دیندا سی کہ شاید ایس شہر دے گرد رب دی لعنت منڈلاندی سی۔ تن مذہباں دا پیوتر شہر بیزاری نال، تباہی نال اتے نظر اندازی اے گلا ہویا وکھالی دیندا اے بدبختی آسمان دی پسند یدہ اے ہرمن ملوکی نے 1857 وچ ایدے متعلق رائے دتی ۔ مارک تیوان 1867 وچ اینے ویکھیا کہ یروشلیم اپنی شان و شوکت گوا چکیا اے اتے ایہہ اک پورا گاؤ بن گیا اے ۔ پہلی جنگ عظیم وچ برطانوی حکومت نیں جانیا کہ مسلماناں دی گھٹ تعداد یروشلیم وچ دلچسپی رکھدی اے ۔ نکہ دے شریف حسین دے نال 1915-16 وچ گل بات عثمان دے خلاف روگردانی تے ہوئی ۔ لندن نیں فیصلہ کیتا کہ یروشلیم نوں دہشت گردی وچ نہ رلاو ایہہ عرباں دے حوالے ہون کیوجہ برطانیہ دا چیف ہنر مکہن نیں بیان کیتا کہ اوتھے کوئی تھاں جنوب وچ نئیں سی جیڑی اہمیت دے قابل ہوئے۔ دمشق دے جنوب وچ جہدے نال عرب اپنی بقا چھڈے۔
روح دی حقیقت ایہہ ہے کہ ترکی یروشلیم دے فرمانرواں نیں یروشلیم نوں چھڈ دتا سگوں اوہ ایدے لئی 1917 وچ لڑے اتے اوہناں نیں برطانوی فوج دے آون تو پہلے ای اینوں خالی کر دتا اک اتے اوہ ایہہ شمار کر دے نیں کہ اوہ پیوتر شہر نوں تباہ کرن دی تیاری کر رہے سی جمال پاشا جیڑا عثمان دا چیف کمانڈر سی اوہنے اسٹریلیا دے اتحادیاں نوں یروشلیم دی تباہی دے پاروں ہدایت کیتی۔ کیہ برطانیہ دے شہر دے اندر وڑنا چاہیدا اے اسڑیلیا دے اتحادی دراصل ایناں دیاں بندوقاں نوں گنبد تے چلان والے سی اتے پورے ساز و سامان دے نال دونواں پاسے کھلرے ہوئے سی۔ پیریروان پیسن دے مطابق اوہ اک صحافی سی۔ کہ گنبد دی اج تک موجودگی اسڑیلیا دی فوج وچ یہودیاں دے آٹرلری کیپٹن دی وجہ اے۔ میرک سچوارٹرز اینے اسلامی پیوتر مقامات تک برطانوی فوجاں نوں پہنچن نئیں دتا۔ چُپ کر کے اوہنے اپنی گن چکی اتے برطانیہ دی لائن وچ چلا گیا۔
4۔ برطانوی حکومت:
موجودہ دور وچ ہوا لعزرس یافی اک اسرائیلی مفکر سی اوہنے نوٹ کیتا کہ یروشلیم مذہب دا اتے اسرائیل سیاست دا مرکز نگاہ بن چکیا اے صرف ایس صدی دے آغاز تے اوہنے ایس اہم تبدیلی نوں منسوب کیتا اتے ایس شہر وچ یہودی سر گرمیاں نوں تازہ کیتا یہودیت مغرب دی ماتمی دیوار تے دعویٰ کردی اے کہ برطانوی حکومت ایس شہر تے 1917-1947 تک رہی۔ اوس ویلے اوہناں نیں یروشلیم دے لئی بناوٹی جذبات نوں تازہ کیتا ۔ عرب دے سیاست داناں نیں یروشلیم نوں مکمل منزل برطانوی حکومت دے دوران بنایا عراق دے لیڈرز مسیت اقصیٰ وچ اثباتی عبادت دے لئی اکثر آندے سی ۔ اے اوہناں نیں جذباتی تقریراں کیتیاں ۔ خاص طر تے عراق کا بادشاہ فیصل مشہور سی جنے ایس شہر دا دورہ کیتا اور ہیکل وچ رسماں دے نال وڑیا اتے اوہدں دا ای چلن ورتیا جدوں خلیفہ عمر نیں پہلی واری 638 وچ شہر نوں فتح کیتا اوس ویلے ورتیا سی عراق دی شمولیتت تے وی یروشلیم وچ اسلامی یونیورسٹی بنان دے لئی چندہ اکٹھا کرن لئی سی۔ اتے قونصل خانے نوں بنان لئی اتے معلومات دے دفتر نوں اوتھے بنان لئی سی۔ فلسطینی لیڈر حج ایمان الحسینی نیں اپنی مخالف صیون دی سیاسی کوشش نوں ہیکل دا مرکز بنایا حسنینی مسلماناںنوں یروشلیم 1931 وچ عارضی طور تے لیایا ۔ فلسطین دے کہن تے مسلماناں دے موبالز گوبل وچاراں نوں بین الاقوامی مسلماناں نوں مددگاراں نوں لبھناں جیڑے صیونیت دے خلاف اوہدی مہم دا ساتھ دین۔ مثال دے طور تے اوہ عرب دے مختلف ملکاں توں فنڈ اکٹھا کرنا وچ مصروف سی گنبد دی اتے مسیت اقصیٰ دی بحالی لئی بعض اوقات گنبد دی فوٹو گھل کے داؤد دے ستارے دے تحت اوہدی ایہہ چندہ اکٹھا کرن دی یاد گار جگہاں دی عزت دی اولیت ایہہ اوہدی کوشش کامیاب رہی۔
شاید مزاج وچ ظاہر تبدیلی دا دعویٰ سی کہ محمد نیں اپنے گھوڑے دے گل وچ رسی پا کے ہیکل دی مغربی کند وچ کھچیا۔
سیموئیل برکووٹز ایس صدی دامسلم مفکر سی جنے محمد دے پاروں ایس گھوڑے نوں بنھ کے مشرق یا جنوب دیاں کنداں ول کھچن دی بوہت ساری تھیوری نوں بیان کیتا پر ایناں وچوں کوئی وی نئیں ہے جتھے مسلماناں نیں یہودیاں توں پہلے مغربی کنداں تے کشمکش 1929 وچ ہوندی ہوے۔ ایس طراں دے واقعات مغرب دے نال جڑے ہوندے نیں اک واری فیر مسلماناں دی سیاست یروشلیم دے لئی زیر اے۔
اُردن دی حکومت:
برطانیہ اتے اسرائیل دی دور حکومت دے وچکار اُردن نے سینڈوچ دے طور پر 1948-67 وچ یروشلیم تے حکومت کیتی اتے مفید کیس دی پیش کش کیتی ۔ حقیقی طور تے جدوں مسلماناں نیں پرانے شہر تے قبضہ کیتا ( جیڑا پاکیزگی تے مشتمل اے) اوہ نمایاں طور تے ایدے وچوں دلچسپی کھو چکے سی۔ ایہہ اینوں چلان لئی پہلا جوش سی جدوں اردن نیں 1948 وچ شہر دی دیواراں تے قبضہ کیتا ۔ صداقت دے طور تے کوئیک بشپ دی بادشاہ دی تاج پوشی تے " عبداللہ" یروشلیم دے بادشاہ دے طور تے ایس ورے دے نومبر وچ پر روز مرہ دی طراں اداسی چھا گئی۔ حشمت دا یروشلیم تے نکا جیا اثر جتھے ایناں دے انتہائی بد تر دشمن رہندے سی اتے اوتھے بادشاہ 1915 وچ قتل ہویا۔ حقیقت وچ حشمت نیں اتحاد دی کوشش کیتی پیوتر شہر دی اہمیت ایناں دے دارلخلافہ عمان دی حمایت وچ اے۔ یروشلیم نیں ایداں برتاؤ کیتا جداں برطانیہ دے دارلخلافے نیں کیتا پر ہن اوتھے گورنمنٹ دے دفتر بند ہو گئے نیں ۔ مغربی بینک دے حصے تے یروشلیم نیں بوہتی دیر اختیار نئیں کیتا ۔ اردن دے وی ایداں دے مقامی ادارے بند کر دتے گئے ( عرب دی وڈی کمیٹی مسلماناں دی سپریم کونسل اے) اتے دوجے عمان دے ول کوچ کردی اے۔
اردن دیاں کوششاں کامیاب ہوئیاں اک واری فیر یروشلیم اک علیحدہ صوبہ بن گیا جدوں کہ عمان دی آبادی ودھ گئی ۔ 1948- اتے 1967 دے عرصے وچ جدوں کہ یروشلیم دی 50 فیصد آبادی ودھی اوہناں نیں بینک توں قرضہ لیا اتے عمان دے ول سفر شروع کیتا ۔ اتے عمان نیں پہلی ملکی یونیورسٹیاں دے اتے شاہی خاندان دے رہائشیاں دی میزبانی کیتی۔ یروشلیم دے عربی باخوبی آگاہ سی کہ ایہہ کیہ ہو رہیا اے سچائی دے طور تے شاہی خاندان دے رہائیشیاں دے متعلق اک نمایاں شکایت سی۔ اوہ تھاواں یروشلیم وچ تعمیر ہوئیاں پر ہن اوتھوں مکا دتیاں گیاں نیں۔ ایس لئی یروشلیم ہن شہر نئیں رہ گیا سگوں قصبہ دی قسم بن گیا اے مشرق یروشلیم دی میونسپل کمیٹی نیں دو قسم دی ، اردن دی حکومت نیں ایناں دے شہر دی علیحدگی دے خلاف شکایتاں کیتیاں۔
یروشلیم شاید مذہب دی بے عزتی دے بحران تے کھلوتا سی مسیتاں دے لئی فنڈ دی کمی سی اردن دے ریڈیو اسٹیشن نیں پھیلا دتا کہ جمعہ دی نماز مسیت اقصیٰ وچ نئیں بلکہ عمان دی اک نودولتا مسیت وچ پڑھی جائے گی۔ ( طنزیہ طور تے اسرائیل نیں اقصیٰ توں پھیلان دی سروس شروع کر دتی۔ 1967 وچ چھیتی ای اسارئیل دی فتح دے بعد ایہہ بند ہو گئی ایہہ وڈے طریقے دا اک حصہ سی جنوں اردن دی حکومت تے عارضی طور تے کنٹرول کرن دا فائدہ ملیا اے جیکر اوہناں نیں شہر نوں بحران دتا : مراشل برگر اور تھامس اینڈینوفلس نیں نوٹ کیتا ، اگرچہ بادشاہ عبداللہ دا سٹائل بذات خود پیوتر مقامات دی حفاظت کرن والا سی اوہنے یروشلیم دے مسلماناں نوں تھوڑی جئی حمایتی ترقی دتی۔
نہ ای اردن دے حکمران اکلے یروشلیم نوں نظر انداز کر رہے سی سگوں سچائی دا شہر ، عرب دے سیاسی نقشے توں غائب ہو گیا سی۔ مارکولم کِرر نے انٹر وچ عرب دے رشتے دے متعلق ایس عرصہ دے دوران کافی مطالعہ کیتا ظایری طور تے مشرق دا یروشلیم تے کنٹرول نوں ظاہر ای نئیں کردا۔ 19 وریاں دے دوران بیرونی عرب دے لیڈر یروشلیم وچ نئیں آئے! سگوں شاہ حسین نیں بذات خود یروشلیم دا دورہ کیتا۔ شاہ فیصل سعودی عرب دا ، اوہنے ایدے متعلق اکثر آکھیا 1967 وچ ایہہ ایدا یروشلیم وچ پراتھنا دا ورا اے۔ اوہ اوتھے پراتھنا توں ظاہری طور تے نئیں اکتاندا جدوں وی اوہنوں موقع ملیا جدوں ( پی ایل) دی فنڈز دی دستاویزات بوہتیاں قابل ممتاز نیں فلسطینی قوم دا 1964 دا معائدہ جیڑا یروشلیم دا تذکرہ نئیں کردا یا اینوں ہمیشہ لئی جاری کردا اے ۔
5۔ اسرائیل دی حکومت:
1967 جون دے مکن دے بعد اچانک ایہہ غفلت آئی جدوں یردن شہر اسرائیل قبضے وچ چلا گیا ۔ یروشلیم نیں دوجی واری فیر اپنے سیاسی پروگرام دا حصہ بنا دتا۔ اتے گنبد ہر تھاں تے تصویر وچ بدل گیا۔ کریانے دے سامان نوں یاسر عرفات دے دفتر چوں یروشلیم دے نعرے گونجے اتے شہر چھیتی ای عرب اسرائیل دی کش مکش دا اک جذباتی موضوع بن گیا۔ ( پی ایل او) 1964 وچ ایدی غلطی لئی بنائی گئی خاص طور تے یروشلیم دے ذریعے 1968 وچ اینوں بیان کیتا گیا ایہہ قانون یروشلیم دی سیٹ دی آزادی لئی تنظیم دے لئی سی۔ کروسڈ دے دور دے دوران " لعزرس یافہ نیں سوال چکیا مسلمان لیڈراں نیں دوجی واری فیر یروشلیم وچ اسلامی روایات دی پاکیزگی تے زور دتا۔ ایس طریقے نال اوہ کجھ ایداں دیاں وجہاں دے نال ای رہا ہو گئے۔ اتے ایس طراں دیاں کجھ حدیثاں وچ ایناں الزامات نوں واپس لیا یہودیاں دی یروشلیم وچ عبادت تے گونجنا شروع ہوئے یاسر عرفات نیں آکھیا کہ " القدوس" ساڈے اندارنی جذبات وچ اے ۔ ساڈے لوکاں دے جذبات وچ عرب دے سارے لوکاں دے جذبات وچ مسلماناں تے مسیحیاں دے جذبات موجود نیں" بوہتیاں عبارتاں اک مکمل نمونہ بن گیاں ( یروشلیم نوں ہن کہیا گیا سی " پاکیزہ ہون لئی" مکہ اتے مدینہ دی طراں : یاں ایہہ ساڈی ساریاں توں پیوتر تھاں اے" ) یروشلیم ہن باقاعدہ طور تے عربی بولی اتے متحدہ قوماں دے انقلاب وچ بدل گیا۔ اردن اتے سعودی حکومتاں نیں ہن ظاہری طور تے مذہبی اعتماد دتا جداں اوہناں نیں پہلے 1967 وچ اینوں ڈسیا۔
اکلے فلسطین نیں ای یروشلیم تے رعب نئیں جمایا سی شہر نیں دوجی واری فیر موبائلزنگ مسلماناں دے بین الاقوامی وچاراں دے لئی اک طاقتور وسیلہ بن گیا سی۔ 1969 وچ ایہہ خاص طور تے واضح ہو گیا جدوں بادشاہ فیصل مسجد اقصیٰ تے بلدی ہوئی اگ تے ریاست دے معائدے 25 مسلمان سربراہاں وچ شدت ہوئی تے اوس ویلے شاہ فیصل نیں صلح کروائی۔ اتے اسلامی کانفرنس دی تنظیم دی بنا تے متحدہ قوماں دی طرز دا اک ادارہ مسلماناں لئی قائم کیتا۔ لبنان وچ اک مذہبی گروپ حذب اللہ نیں گنبد دیاں تصویراں کنداں دے اشتہاراں تے ہر چیز ہر تصویر دے تحٹ اکثر ایدے نعرے نوں وی دہرایا" اسی اگے جا رہے ہاں۔ " لبنان شیعیاں دی حکمرانی دی راہنمائی کر رہپیا اے محمد حسین فدا اللہ نیں اسرائیل توں یروشلیم دی آزادی دا کارنامہ باقاعدگی نال سرانجام دتا اتے اپنے لوکاں دی تحریک نوں کنٹرول کیتا۔ ایدے تذکرہ نگار مارٹرلرامر نیں دسیا کہ آسمان تےے شور مچان والا کوئی نئیں ہے پر وجہ ایہہ ہے کہ لبنان وچ مسلماناں لئی آزادی دی تحریک پیدا کرنا اے۔
ایس طراں ایران دی اسلامی جمہوریہ نیں یروشلیم نوں مرکزی موضوع بنایا اتے ایدے بانی نوں ایس لئی مخصوص کیتا ۔ عطا اللہ کمیانی جنے بیان دتا اے کہ یروشلیم مسلماناں دی ملکیت اے۔ اتے اینوں ضرور اوہناں نوں واپس ملنا چاہیدا اے۔ اوس ویلے مختصر طور تے اوہدی حکومت نوں پان دے بعد اوہدا اک ریل سکہ اتے 1000 ریل بینک بینک دے نوٹ تے گنبد دا نقشہ بنیا اے۔ ایران دے فوجی صدام حسین دے نال جنگ تے اتے صدا م دی فوج نوں 1980 وچ اک سادہ نقشہ ملیا جہدے وچ اوہدی تیزی نوں عراق دے ذریعے یروشلیم تے ظاہر کیتا۔ رمضان دے آخری جمے عطا اللہ کمیانی یروشلیم دے دن دے طور تے حکم کیتا کیہ ایہہ ایس اہم موقع دی یاد وچ اے ایدے وچ اوہنے اسرائیل دے خلاف بوہت سارے ملکاں وچ تقریراں کیتیاں جہدے وچ ترکی اتے مراکش وی رلے ہوئے نیں: ایران دی اسلامی جمہوریہ وچ اوس دن چھٹی منائی گئی یروشلیم دی رفاقت دی صورت وچ اشتہار اتے مہر دے نال ناصحانہ طور تے نعریاں دے ذریعے چھٹی منائی گئی۔ فروری 1997 وچ 300،000 لوکاں دے ہجوم نیں یروشلیم دے دن صدر ہاشمی رفسنجانی دی موجودگی وچ منایا یروشلیم دے دن نوں منایا گیا دورڈیربون مجگن ایہہ مسلماناں دے دعوے دے جذبات دے لئی جیڑے یروشلیم دے نال جڑے ہوئے نیں بوہت عام بن چکیا اے۔ مسلماناں دے ایس شہر دے پیوتر مقامات حالیہ سالاں وچ چار وکھرے وکھرے اجزا تے مشتمل نیں۔" یروشلیم دی پاکیزگی دیاں کتاباں لکھیاں گیاں ( خاص مغربی زباناں وچ) اتے سیاسی وجوہ وچ وی" یروشلیم صرف عرب دے لوکاں نوں متحد کرن دے لئی اک موضوع اے) یروشلیم بے مثالی طور تے عربی بولن نوں اکٹھیاں رکھن لئی اک موضوع بن گیا اے۔" یروشلیم صرف عرب نوں اکٹھے ویکھن لئی اک موضوع اے۔ ایہہ صرف عرب دے سیاست دونواں نوں اکٹھیاں کرنا اے جنوں 2000 وچ نوٹ کیتا گیا۔
چیلنجاں دے ویلے یروشلیم دی ھمایت مکہ وی کردا اے نہ صرف اک وڈا بندہ جداں شہزادہ عبداللہ سعودی عرب دا اوہنے ایدے لئی بار بار آکھیا" یروشلیم صرف پیوتر مکہ دی طراں پیوتر شہر اے" حسین نصر اللہ ، حذب اللہ دا لیڈر اے اوہنے مزید اک اہم تقریر کیتی اسی فلسطین نوں چھڈنا نئیں چاہندے سارے فلسطینی اتے یروشلیم ایس تھاں تے قائم رہن گے۔ جتھے سارے جہادی اپنا منہ ایدے وچ کر کے نماز پڑھن گے۔
دوبئی دا دعویٰ:
ایناں وڈے جذبیاں دے نال دوبئی نیں چار اسلامی تاریخی دعویاں نوں وسعت دتی ظاہر اے ایہہ اسلامی دعوے یروشلیم تے ہوئے۔
یہود نال اسلام دا رابطہ یروشلیم دے نال بھیڑا نئیں ہے:
مذہب دے منسٹر نیں حق جتایا کہ یروشلیم ہمیش توں مسلماناں دے اقتدار دے انڈر اے ایس طراں گدا تلمائی نیں حجت دے طور تے دعویٰ کیتا" کہ اسلام وچ دوجے وی پیوتر شہر نیں پر یروشلیم نیں مسلماناں دے دلاں اتے ذہناں وچ اک خاص تھاں بنا لئی۔ کیوجہ قسمت نیں ہمیش توں ایناں دے وچاراں دا ساتھ دتا اے کیہ ہمیش توں یروشلیم نیں اسلام دی تاریخ توں پہلے دی بنیاد ڈالی اے تقریباً 2000 ورے پہلے ایہہ کداں ہو سکدا اے کہ ابرہام اسلام نیں اسلامی تعلقات دی بنا تے واشنگٹن نوں چلان والا اے ایس زمانے دی غلطی دی وضاحت ایہہ اے کہ مسلماناں دے تعلق یروشلیم تے محمد دی وجہ توں نئیں ہے بلکہ ایہہ ابرہام دی وجہ توں نیں۔ داؤد اتے سلام دی وجہ توں نیں اتے یسوع دی وجہ توں نیں۔ جیڑے اسلام وچ وی اک نبی دی حثیت رکھدے نیں ۔ دوجے شبداں وچ یہودیت دے مرکزی خدوخال اتے مسیحیاں نیں مسلماناں نوں یقیناً اول درجہ دتا سی۔ایہہ فلسطینی بندے دے لئی کہ یروشلیم جمن دے دن توں ای عرب دے نال سی۔
یروشلیم دے پاروں قرآن دسدا اے:
یروشلیم دی شناخت ایس رات دے سفر توں پوری ہوئی قرآن نیں ایتھے بوہت تھاواں تے ذکر کیتا اے حاشیہ دے طور تے کجھ عبارتاں وچ ساریاں توں دور مسیت یروشلیم دا حوالہ ملدا اے۔ دوجے اقدامات دے اندراج دی اصل عبارت وچ" ساریاں توں دور مسیت" دے بعد ملدا اے ۔ ایہہ بوہت طریقیاں نال پورا ہوندا اے ایدا ترجمہ رومن رسم الخط وچ چھپیا اے۔
پیوتر تھاں دا گنبد یروشلیم دے گنبد توں دور تر اے ایس ترجمے دا بھروسہ چوکور بریکٹ کردا اے ایس پیوتر گھر دی تعریف دا ریموٹ یروشلیم دی تعریف کردا اے۔ یہودی ٹرٹر دا ترجمہ ایدے تھاں تے ہر صحیح اصلی عبارت دے مطابق بغیر کسے فرق دے ایہہ اصلی تھاں تے ٹھیک اے۔ مکہ وچ پیوتر مسیت اتے فلسطین وچ مسیت اقصیٰ! ہن جیکر قرآن دے ترجمے دی اصل عبارت وچ یروشلیم اے ایہہ اینی حیران کن نئین ہو سکدی اوہ جیڑے ایناں دونواں دے ترجمے تے بھروسہ کردے نیں ۔ اتے اوہ ایمان رکھدے نیں کہ یروشلیم دا ذکر قرآن وچ موجود اے اتے ایہہ باقاعدگی نال اے کیہ امریکی مسلم اداریاں تے 200 وچ کوئی دعویٰ ہویا۔ ایناں دا اک نمبر ہور اگے کیتا گیا ہوپر دے مطابق قرآن یروشلیم دا اشارہ کردا اے کہ مسیت اقصیٰ ایناں دا مرکزی ٹوٹا اے ۔ ایہہ اک مشقی غلطی اے مثال دے طور تے احمد عبدالرحمان ( پی اے ) دی کابینہ دا جنرل سیکرٹری اے فلسطین دی حکومت تے دعویٰ کرنا اے ایس بنا تے کہ یروشلیم ایک لُکیا ہویا مسلہ اے اتے ایہہ قابل احترام اے اتے کوئی وی ایدے تے ایس صورت وچ ہتھے نئیں پا سکدا ایہہ قرآن دا اصل متن اے۔
محمد نیں حقیقت وچ یروشلیم دا دورہ کیتا:
محمد دی حیاتی اک مکمل تاریخ اے ایہہ بالکل واضح اے اتے ایدے وچ کتے وءی ذکر نئیں ملدا کہ اینے فلسطین اتے عرب نوں چھڈیا ہوئے ۔ کجھ گھٹ کہ اوہنے یروشلیم دا سفر کیتا ایس لئی کیبرن آرمسٹرانگ نیں اسلام تے اسپیشل سٹڈی کیتی اے اوہ لکھدا اے کہ مسلماناں دی اصل عبارت اینوں صاف طور تے دسدی اے یروشلیم ول رات دے سفر دی محمد دی اک عارفانہ کہانی اے۔ ایہہ جسمانی تجربہ نئیں سی بلکہ ایہہ رویا وچ سی ایس لئی اوہ ایدے متعلق صاف بیان کر رہی اے اصل وچ ایہہ فقرہ اک مضمون دے عنوان تے مشتمل اے" اسلام دی سوٹی کیوں یروشلیم محمد دا مرکز سی اوہناں دے ایمان دے شروع توں"۔ ایہہ اینی چنگی گل نئیں آرمسٹرانگ اپنے آپ نوں مسلماناں دی بے رحم غلط بیانی دے حملے دے اندر سمجھدا اے اوہ دعویٰ کردا اے کہ مسلمان اہنے نبی دے معجزے تے ایمان نئیں رکھدے۔
یہود یروشلیم نوں اہمیت نئیں دیندے:
یہودی مغربیاں دے نال رابطے دا پہلا قدم کافی تردید کردا اے ہیکل دا پرنا حصہ ای صرف کھلوتا سی۔ 1967 وچ اسلام دے اعلیٰ لوکاں نیں یہودیاں دے ایس کند دے نال جڑے ہوئے اتے اسی ہیکل دا نقشہ کھچیا اتے اوہناں دے عملاں دا جیڑا اوہناں نیں مسیت اقصیٰ دے خلا ف حملہ کیتا ایناں دی تصویر کشی کیتی۔ سعودی عرب دے شاہ فیصل نیں ایس گل تے کھلی تے واضح حقارت دے نال بولیا۔ کند ماتم اک ڈھانچہ اے اوہناں نیں ایدے خلاف چلائے ایناں دا تاریخی طور تے ایدے تے حق نئیں ہے۔
عبدالمک دا ماشہ اسرائیل دی پارلیمنٹ دا اک مسلمان ممبر اے اینے واضح طور تے بیان کیتا کہ مغربی کنداں ہیکل دے نال منسلک نئیں سی فلسطین دی حکومت دی مغربی کند دی ویب سائٹ دسدی اے کہ کجھ مذہب پرست یہودی اینوں ایناں دے لئی پیوتر تھاں منن دے نیں اتے ایہہ وی دعویٰ کردے نیں کہ ایہہ کند ایناں دی ہیکل دا حصہ نئیں سارے تاریخی مطالعے اتے غلطیاں دیاں گھڑا جہدے وچ اوہ کسے وی ایس قسم دے دعوے دا ثبوت لبھن توں ناکام ہوئے نیں۔ ( پی اے) دے مفتی بیان کردے نیں کہ مغربی کند مسلماناں دی پیوتر تھاں دی صرف مغربی کند اے ۔ اتے ایہہ دسدا اے کہ جتھے ماتم کند دا کوئی وی اک پتھر نئیں جیڑا یہودیاں دی تاریخ نال تعلق رکھدا ہوئے اوہ یہودیاں دے رابطے تے وی روشنی پاندا اے ۔ اتے ایناں دی برطرفی دا اک اسرائیلی انٹرویو دسدا اے میں سنیا کہ آپ ہیکل وچ سی یاں شاید بیت لحم وچ ایس طراں یاسر عرفات نیں وی اعلان کیتا کہ یہودی حبرون نوں یروشلیم توں وی بوہتا پیوتر سمجھدے نیں۔ اوتھے اوہناں لئی آن یونیورسٹی مصر توں کجھ وظیفے وی نیں جیڑے ایہہ ظاہر کردے نیں کہ مسیت اقصیٰ دی پہلے دی تاریخ یہودیاں دی یروشلیم وچ قدیمی رسومات نوں الزام دیندے نیں۔
ایس صورت وچ مسلماناں دے ادارے مغربی میڈیا نوں دباؤ وچ رکھ کے ہیکل نوں اتے مغربی کند نوں اوہناں دے اسلامی ناواں توں مکاردے نیں ( الحرام شریف) اتے نہ یہودیاں دے پرانے ناواں توں ( الحرام شریف مثال دے طور تے عثمان دے دور حکومت دی تاریخ توں اے) جدوں مغربی صحافی اینوں نئیں منن دے عرفات نیں زبردستی دے نال نال رد عمل ظاہر کیتا اتے اپنی نیوز ایجنسی دے نال ایس حصے دی مخالفت وچ ساڈی پاکیزگی دے خلاف ایدا نقشہ کھچیا اتے ایدا مفتی وچار کردا اے کہ ایدی عکس بندی اسلامی قانون دے نال ہوئے۔ یہودیاں دے لئی کند تک رسائی دا دوجا قدم وی منفی وکھالی دیندا اے ایہہ یہودیاں نوں ایس مغربی کند لئی پراتھنا کرن توں وی منع کردا اے۔ الیزاٹس اتے اسلامی لیڈر اسرائیل وچ رہ رہے نیں۔ مسیت اقصیٰ دا ڈائریکڑ ایزرٹس اے اوہ کہندا اے کہ ایہہ مسلماناں لئی تھاں اے اتے صرف مسلماناں لئی ایتھے کوئی ہیکل نئیں اے۔ صرف مسیت اقصیٰ اتے گنبد اے۔ دی وائس آف فلسیطن ریڈیو اسٹیشن تقاضا کردا اتے کہ اوہ اسرائیلی سیاستداناں نوں اجازت نئیں دیندے کہ اوہ کند نوں ہتھ وی لان۔ اکریمہ سابری فلسطین دی حکومت دے مفتی نیں یہودیاں نوں کند بنان توں منع کر دتا اے۔ اتےا یدے تے اسلامی دعویاں دی وسعت دیندا اے۔ ساریاں عمارتاں مسیت اقصیٰ دے احاطے وچ اسلامی نیں تیجا قدم یروشلیم وچ یہودیاں دے ہر قسم دے کنٹرول نوں رد کردا اے ایداں ای عرفات نیں 2000 وچ کیتا۔ میں یروشلیم وچ یہودیاں دی کسے وی قسم دی موجودگی نال اتفاق نئیں کردا اوہ ابجد سی جنے سعودی عرب دی تاج پوشی کیتی سی شہزادی عبداللہ نیں دسیا کہ ایتھے گل بات لئی کجھ وی نئیں ہے جتھے باہمی فیصلے ہون گے جدوں اوہ یروشلیم وچ آئے عمان ریاست دے منسٹر دے لئی بیرونی تعلقات وچ اے یوسف بن الاوی بن عبداللہ نیں دسیا کہ اسرائیلی پرائم منسٹر نیں آکھیا کہ یروشلیم وچ اقتدار فلسطین نوں کڈ کے اطمینان اتے پائیداری ہونی چاہیدی اے۔
آخری قدم تے یہودیاں دی یروشلیم تے رسائی اے اتے اختتام دی جانب اک بندہ ادب دی نمو وچ تاکید کردا اے کہ اسلام دعویاں نوں چھڈ کے باقی یروشلیم تے سارا اختتام اے سکول اتے ٹیکس بکس اتے شہر دے قانون اتے مسیحیت اتے اسلام دے اشارے تے نیں۔ پر یہودیت نوں نظر انداز کردے نیں امریکہ دے الحافی حماس دا دعویٰ اے کہ یروشلیم، فلسطین، عرب اتے اسلامی مقدس شہر دی طراں اے گلی وچ احتجاجی اک جھنڈے نال پکاردے نیں کہ " یروشلیم عرب اے" ایتھے یہودیاں لئی کوئی تھاں نئیں ہے۔
یروشلیم دے مخالف خیالات:
ایہہ مسلمان صیون نال پیار کردے نیں پر ایدے نال کھلوندے نئیں اسلام ایدے تے محیط اے اتے اینوں منن دا اے۔ پر باقاعدہ طور تے یروشلیم دی مخالفت دے احساس وچ تانتا کھچدے نیں۔ ایس وچار دی تمہید تے زور دیندے نیں کہ یروشلیم اک غیر اسلامی اے اتے مکہ دی خاص پاکیزگی دے لئی ایدی جڑ کٹ سکدے نیں۔ اسلام دے ابتدائی دور وچ شاہی تاریخ نگار برنارڈ لوئیس نیں نوٹ کیتا کہ اوتھے سخت مقابلہ بوہت سارے تھالوجین دے وچکار اتے ماہر قانون دے وچکار اے۔ یروشلیم دے قیاس لئی پیوتر شہر دے طور تے اوہناں دا وچار سی کہ جداں ایہہ یہودیاں دی غلطی اے اتے ایداں ای اک بوہت ساری کوششاں دے وچکار سارے یہودی وچاراں نوں چھڈ کے اسلام وچ وڑے۔ یروشلیم دی مخالفت وچ بوہت ساری کہانیاں گھومدیاں نیں ایہہ ظاہر کردیاں نیں کہ یروشلیم دی پاکیزگی دی قیاس آرائیاں یہودی تربیت دی وجہ توں نیں۔ اوہناں دی ساریاں توں اہم گل اک یہودی بدلیا ہویا اوہدا ناں قبا الحیر سی۔ خلیفہ عمر نوں تجویز پیش کیتی مسیت اقصیٰ چٹان تے گنبد دے ریعے تعمیر ہوئے خلیفہ نیں الٹا ایدا تے الزام دے نال اینوں جوان دتا کہ اوہ یہودیاں دی ابتدائی جڑ اے۔
عمر نیں اوہدے کولوں پوچھیا کہ تسی کتھے سوچدے ہو سانوں عبارت دی تھاں بنانی چاہیدی اے قبا نیں جواب دتا کہ چٹان تے رب دے لئیَ قبا نیں آکھیا کہ عمر توں یہودیت دے پیرکار ایں میں ویکھیا لہ توں اپنے جوتے یہودیاں دے طریقے نال اتارے۔ میں چاہندا ہاں کہ میں اینوں اپنے ننگے پیراں دے نال چھڈاں قبا نیں آکھیا۔
" میں ویکھیا توں" عمر نیں آکھیا" پر توں نئیں جائیں گا! اسی ایس رہنمائی نوں چٹان لئی نئیں ورتدے پر سانوں رہنمائی ملی اے کہ اسی کعبہ نوں تسلیم کرئیے۔
ایس ترجمے دا دوجا واقعہ یہودی رابطے نوں بوہتا شرح پسند بناندا اے۔ اک قبا البحر دی کوششاں نال خلیفہ آمادہ ہو گیا۔ عمر نیں چٹان دے جنوب دے ول دعا کیتی۔ اتے ایس تھاں دے فائدے دی نشاندہی کیتی۔ فیر پوری اقصیٰ کہ ایہہ مسیت الحرام تہاڈے سامنے ہوئے گی۔ دوجے شبداں وچ یہودیاں توں بد لے ہوئے لوک کہندے نیں کہ مکہ اتے چٹان سدھی لائن وچ ہون گے اتے مسلمان دونواں وچوں اک وچ پراتھنا کر سکدے نیں اک ویلے وچ۔
غالباً اک حال دے لئی مسلمان اتے محمد دی حیاتی دے ویلے وی مسلمان ایس یروشلیم دے ول منہ کر کے پراتھنا کردے سی اتے مکمل طور تے ایناں اثرات دے برعکس اسلام وچ شہر قائم اے۔ پر عارضی طور تے یروشلیم دی بیمثال تھاں نوں رب دتے ذریعے رد کر دتا گیا۔ کجھ ابتدائی حدیثاں وچ مسلمان ایدے رد ہون دا بیان یروشلیم نوں اوہناں دی پیٹھ دے ول با مقد پراتھنا دے ذریعے کردے نیں۔ اوہناں دے برتاؤ دے طور طریقے وچ اوہناں دا نشان لُکیا ہویا اے اوہ جیڑے مسیت اقصیٰ وچ پراتھنا کردا اے پر اوہ اپنی ہم مکانی توں اپنی پیٹھ ہیکل دے ول نئیں پھیردا اید جانب جہدے وچ یہودی پراتھنا کردے نیں۔ اسرائیل دے پرائم منسٹر اک ہرن دی تیزی دا قاعدہ: جدوں مسلمان اقصیٰ وچ نماز پڑھدے نیں " اوہناں دی پیٹھ ایس پاسے ہوندی اے اتے ایدے کجھ گھٹیا حصے وی ہیکل دے ول ہوندے نیں۔
ابن تمانیہ ( 1263-1328) کہ اک اسلام دی سختی اتےے ذی اثر مذہب دا مفکر اینے نمایاں طور تے یروشلیم دی مخالفت دے وچاراں تے بولیا۔ اوہنے کشادہ صف بندی لئی اسلام دی پاکیزگی دے اضافے تے پرہیزگاری دے لئی کوشش کیتی۔ اوہ یروشلیم دی تقدیس تے برخاست ہو گیا یہودیاں اتے مسیحیاں توں رائے لئی اے۔ بوہت عرصہ پہلے عماد رولری مکہ دے نال سی ابن تمانہ کا شاگرد ابن قیوم اجوازیہ ( 1292- 1250) ہور گئے اتے ایناں حدیثاں نوں رد کیتا جیڑیاں یروشلیم دے خلاف سی۔ ہور وضاحت نال مسلماناں نیں کروسڈ دے بعد رہنا سیکھیا۔ ایس عظیم شہرت نیں یروشلیم دی پاکیزگی دیان حدیثاں دتیاں کہ صیلبی جنگاں توں پتہ چلدا اے کہ سیاست دی اہم لوڑ اے اتے ایدے لئی ایناں دی دیکھ بھال دی۔ متفقہ طریقے یروشلیم دا سیڑھی تے کھلوتے ہون دی پاکیزگی دا اشارہ ملدا اے۔ آرٹس دے تاریخ نگاراں نیں پایا کہ مکہ دی نمائندگی مدینہ اتے کعبہ اتے یروشلیم مصوری وچ قلیل فرق اے۔ ایمان ایہہ اے کہ آخرت دی عدالت یروشلیم دی تھاں تے ہوئے گی۔ قرون وسطیٰ دے کجھ مصنفاں نیں آکھیا کہ بناوٹی طور تے مسلمان ایس شہر دا دورہ کرن تے آمادہ سی۔ موجودہ لکھاری پرہیز گاری دی شمولیت تے اعتراض کردے نیں ایہہ کہ یروشلیم دی پاکیزگی دا احاطہ کیتے ہوئے اے۔محمد ابو زیاد نے 1930 وچ اک کتاب لکھی جیڑی بنیادی سی۔ ایدے وچ گشت ایدے توں جدا کیتا گیا سی اتے ایدی وسعت بوہتی نئیں سی۔ ایدے وچکار بوہت سارے نکات وی شامل نیں جیڑے اینے بیان کیتے۔
پیغمبر دی یروشلیم دے راہ توں آسمانی سفر دی برخاستگی دی قیاس آرائی ملدی اے ۔ حقیقی طور تے قرآن مکہ توں مدینہ دی ہجرت دا اشارہ کردا اے مسیت دا ریمورٹ مسیت اقصیٰ اے ۔ اگرچہ ایہہ یروشلیم دے نال کجھ نئیں کردا حقیقت ایہہ سی کہ ایہہ مسیت مدینہ وچ سی۔ نقطہ نظر دا نشان ایہہ ظاہر کردا اے کہ تقریباً اسلام وچ پرانے یروشلیم تے فتح مکمل ہوئی ایہہ نقطہ نظر اے ایہہ مواقعی تاثرات نیں اگرچہ ایہہ مقطر وچ 2001 وچ عرباں دے وچکار انتہائی وڈی میٹنگ ہوئی۔ محمد عامہ الفذافی نیں اپنے بیلیاں دے نال مذاق کیتا مسیت اقصیٰ دے غلبے دے وہم دے نال " دوزک ایدے نال سی" وفد نیں ایدے حوالے نوں نوٹ کیتا تسی اینوں حل کردے ہو یا تسی نئیں کردے ایہہ صرف اک مسیت اے میں کِتے وی پراتھنا کر سکدا ہاں۔
نتیجہ:
سیاست مذہبی حس نئیں ہے اینے مسلماناں نوں یروشلیم دے نال تقریباً 14 صدی وچ جوڑیا: برناڈ دی تاریخ کیہ کہندی اے ۔ مغربیاں نیں مسلماناں دے جذبات دی نشوونما دے پاروں صلیبی جنگ دے ذریعے لکھیا اتے اینوں ایس صدی دے ذریعے ایناں تے لاگو کیتا اکثر یروشلیم دی تاریخ وچ مذہبی رتبے دی پسندیدیت وڈے حصے وچ ہو سکدی اے سیاسی ضرورتاں دے ذریعے نال۔ ایس طریقے وچ تن اہم الجھاؤ نیں پہلا یروشلیم بوہتی دیر نئیں رہے گا۔ دوجی ایہہ مسلماناں دا شہر اے " یروشلیم دی پاکیزگی دا ایمان" سیون نتیجہ اخذ کردا اے ایہہ نئیں آکھیا جا سکدا کہ اینوں دور تک نشر کیتا جائے۔ اتے نہ ای اسلام دی گہر جڑاں وچ دوجی گل مسلمان جھوٹ وچ دلچسپی رکھدے نیں ایس لئی یروشلیم نوں بوہتی دیر کنٹرول نئیں کر سکدے کوئی وی ایس شہر تے کنڑول نئیں کر سکدا۔ تیجی ایس شہر دے نال اسلامی رابطہ یہودیاں نوں ماڑا بنادا اے کیوجہ ایدی تبدیلی نال ایہہ اٹھدا بہندا اے اتے ایدا دنیاوی سوچ و وچار دے نال اک ای حال وچ رکھن نال ایمان دا دعویٰ کردا اے۔
مکہ فرق دے لحاظ نال اسلام دا مرکزی شہر اے اوہ تھاں جتھے غیر مسلماناں دا داخلہ سختی نال منع اے بوہت بوسیدہ لہجے نال بول رہے نیں۔ یروشلیم یہودیاں لئی اتے مکہ مسلماناں لئی اک اے قرآن نیں بذات خود اک نقطہ بنایا اے ( 2: 145) پہچان لئی مسلمان اک ای قبیلہ اتے اک ای کتاب نہ کوئی دوجی وار اوہنے قرون وسطیٰ دے مسلماناں دے ذریعے نوٹ کیتا سی۔ چیفرافر یاکوت لکھدے نیں مثال دے طور تے مکہ مسلماناں لئی اتے یروشلیم یہودیاں لئی پیوتر نیں موجودہ دور وچ مفکراں نیں اک ایداں دا ای نتیجہ اخذ کیتا اے۔ یروشلیم یہودیاں دے نال اوہی قانون اپناندا اے جیڑا مکہ دے مسلماناں نال۔ عبدالحادی یا لازمی لکھدے نیں ایہہ ایناں دے کلچرل ادارے دی اسلامی کمیونٹی دا ڈائریکٹر اے یکسانیت متاثر کر رہی اے کہ یہودی یروشلیم وچ دن وچ تن واری نماز پڑھدے نیں مسلمان مکہ نوں دنیا دے پیوتر شہر دے طور تے ویکھدے نیں۔ جداں یروشلیم نوں اوتھے یہودی ابرہاں دے نزدیک اسماعیل دے بھرا اضحاق یروشلیم وچ کردے نیں مسلمان ایس داستان نوں مکہ وچ دہراندے نیں کعبہ اتے مکہ مسلماناں لئی اک جئی حیثیت رکھدے نیں۔ ایداں اسی یروشلیم یہودیاں لئی کعبہ اتے ہیکل ناقابل تقلید ڈھانچہ اے پرہیز گار اپنے جوتے لا کے ننگے پیراں نال دونواں دے شان دے لئی اندر جاندے نیں۔
سلیمانی ہیکل تے بوم کپور ورے وچ دس دن لئی عہدے تے فائز ہوندا اے اتے کعبہ تے وی نواں غلاف ہر ورے دے دس دناں وچ پایا جاندا اے جیکر مکہ مسلماناں دی پیوتر تھاں اے تے اوہ جیڑے ایدا بیان کردے نیں ایہہ مسلماناں دے دلاں وچ منعکس ہوندا اے۔عابد احمد دے مطابق جیڑا اسلامی سوسائٹی آف سینٹرل جرسی دے ڈائریکٹر نیں ۔
ایس مسئلے دا حل مکہ اتے یروشلیم دی بنیادی کوششاں تے ہوندا اے۔جسے شیخ پالیززی وسلے لکھدے نیں کہ ایدی علیحدہ سمت ول منہ کر کے پراتھنا کرن دا مطلب اے کہ ایناں پیوتر تھاواں دی انتظامیہ وچ ممکن مطابقت دی کمی کرنا اے۔ ایہہ ایناں لئی اے جیڑے اللہ دے رویے دا توازن اتے صلح دے رویے نوں من دے نیں۔ ایس نتیجے دا اخذ کرنا اوکھا نئیں کوئی وی مسلماناں دی خواہش نوں مکہ تے مکمل اختیار رکھن نوں رد نئیں کر سکدے ۔ اسلامی نقطہ نظر نال باوجودیکہ بے بنیاد مخالفت دے تبلیغی دعویاں دے اوتھے کوئی تھیالوجیکل وجوہات نوں گھٹ نئیں کر سکدا ایناں دا وی یروشلیم تے بنیادی حق اے۔ ایس وچار تے واپس آندے ہاں پالیززی نیں مختلف رکاوٹاں اتے قرآنی پیراگراف نوں نوٹ کیتا اے۔ ایناں وچوں اک ( 5: 22-23 وچ حوالہ ملدا اے کہ موسیٰ نیں یہودیاں نوں ہدیتاں دتیاں کہ ایس ساری پیوتر دھرتی تے جیڑی رب نیں ایناں نوں وکھالی اک دوجی آیت نوں ( 17: 104) رب نیں بذات خود ایس نقطے نوں بنایا، ساڈے اسرائیلی نیانیاں نوں آکھیا بے خوف خطر ایس سر زمین تے رہو قرآن 2: 145 حوالہ دیندا اے کہ یہودی تہاڈے قبیلے دی پیروی نئیں کرن گے، اتے نہ ای تسی اوہناں دے قبیلے دی پیروی کرو گے۔ یہودیاں دی پراتھنا دی سمت پہچانن دے لئی ہدایت کیتی جاندی اے کہ رب نیں آپ ایہہ آکھیا کہ یروشلیم یہودیاں لئی اہم اے جداں مکہ مسلماناں لئی۔
پالیززی نتیجہ اخذ کردا اے:
ایدا تجربہ واضح اتے معقول اے ایداں ای جداں مسلماناں لئی مکہ غیر منقسم اے یہودیاں نوں وی غیر منقسم یروشلیم تے حکمرانی کرنی چاہیدی اے۔
